گروه باستان‌شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان به سرپرستی مهدی مرتضوی، عضو هیئت علمی و رئیس پژوهشکده علوم باستان‌شناسی دانشگاه، کاوش‌های علمی خود را در سازه حرارتی شماره یک منطقه حوضدار دشت سیستان آغاز کرد. هدف این کاوش، بررسی فناوری‌های بومی تولید سنگ آسباد و شناسایی سازوکارهای حرارتی مرتبط با فعالیت‌های صنعتی دوره صفوی است.
به گزارش روابط‌عمومی دانشگاه سیستان و بلوچستان، کاوش باستان‌شناسی در محوطه سازه حرارتی شماره یک منطقه حوضدار در شهرستان هامون آغاز شد.
این منطقه در نزدیکی شهر سوخته و مجموعه قلعه مچی قرار دارد و از مهم‌ترین عرصه‌های فرهنگی، صنعتی و فناورانه سیستان به شمار می‌رود.
بر اساس بررسی‌های میدانی، این محوطه در دوره صفوی محل فعالیت‌های صنعتی مرتبط با تولید سنگ آسبادها بوده است. یافته‌های اولیه از کشف کوره‌ای باستانی در بخش جنوب‌غربی قلعه مچی حکایت دارد که به نظر می‌رسد برای تولید سنگ مصنوعی آسیاب‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
مهدی مرتضوی دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان و سرپرست این کاوش در توضیح اهمیت این یافته گفت: «در منطقه سیستان منابع طبیعی سنگ مناسب وجود ندارد؛ بنابراین ساکنان گذشته با ترکیب خاک رس، ریگ و خاکستر گیاه عِشنان ماده‌ای ساختند که در اثر حرارت به حالت سنگی و سخت در می‌آمد.
این فناوری نمونه‌ای شگفت‌انگیز از دانش بومی و شناخت دقیق مردم از محیط طبیعی است.» گیاه عشنان، که به‌صورت طبیعی در نواحی شور سیستان می‌روید، با خاصیت قلیایی خود باعث کاهش دمای ذوب ترکیبات معدنی می‌شود و به فرآیند شکل‌گیری سنگ‌های مصنوعی کمک می‌کند.
این دستاورد، گواهی از درک پیشرفته فنی و مهندسی بومی در دوران صفوی است که در هیچ نقطه دیگری از جهان نمونه مشابهی ندارد. مرتضوی که از سال ۱۳۸۶ در زمینه سازه‌های حرارتی باستانی شرق ایران پژوهش می‌کند، اظهار داشت: «شناخت سازوکار حرارتی این سازه‌ها، علاوه بر بازسازی فناوری‌های تاریخی، می‌تواند در طراحی صنایع نوین و پایدار متناسب با اقلیم منطقه نیز الهام‌بخش باشد.» در این پروژه، مجموعه قلعه مچی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین محوطه‌های صنعتی صفوی مورد توجه قرار گرفته و داده‌های حاصل از کاوش‌ها به‌عنوان بخشی از مطالعات تکمیلی پرونده ثبت جهانی آسبادهای سیستان در یونسکو مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
به گفته سرپرست گروه کاوش، محوطه قلعه مچی پیوندی بی‌نظیر از سه حوزه فناوری باد، فناوری حرارت و شناخت بومی مواد را در خود جای داده است و مطالعه آن می‌تواند فصل تازه‌ای در شناخت تاریخ فناوری در شرق ایران بگشاید.