شماره دوم - زمستان 1387


شماره دوم - زمستان ۱۳۸۷

 

دکتر محمد شرف عالم
استاد بخش فارسی دانشگاه پتنا، هند
مطالعة تطبيقي افكار متصوّفانه و نثرفارسي حسن علاء سجزي
و شيخ شرف الدين احمد منيري

چکیده

امير عجم الدين حسن علاء سجزي، كه از اصل و ريشة سيستان است، در شهر بديوان(هند) در سال۶۵۱ هجري قمري متولد گرديد. پس از تحصيلات ابتدايي به دهلي مهاجرت نمود و در سلكِ خدمتكارانِ شهزاده محمد بن بلبن(والي ملتان)درآمد. در حلقة احباب حسن سجزي نابغة آن عصر امير خسرو دهلوي و مورخ با استعدادِ آن زمان ضياء الدين برني قرارگرفت. به بركت معيّت و مصاحبت و دلالت امير خسرو، حسن سجزي نيز در زمرة مريدان يكي از خدمت گزاران و حلقه به گوشانِ حضرت نظام الدين اوليّا واقع گرديد. اثرِ معروفش«فوايدافؤاد» از بهترين شرحِ احوال و آثار حضرت نظام الدين اوليّا به شمار مي رود به حّدي كه اميرخسرو آرزو داشت كاش حسن سجزي كتاب مذكوررا به مـن مي بخشيد وبه جاي آن تمامي نوشته هايم از جمله منثورات و منظوماتم را قبول مي كرد، برايم نيكنامي و خوش بختي بود! حسن سجزي براي غزليات پُر هيجان و پُرالتهاب عاشقانه اي كه به سبكِ زيبا و شيوه و آهنگِ شيرين صورت نگارش كرده است، عنوان«سعدي هند» كسب نموده است.

مخدوم الملك شيخ شرف الدين احمد منير، متولد سال۶۶۱ هجري قمري، معاصر حسن سجزي، متوطّن قصبة منير در استانِ يهار(هند) عالم متبحر، صوفي نامدار و شهير و نثر نگار بي مثال فارسي بوده است، افكار عارفانه و نگارشات و مطالب متصوّفانه اش مورد تحسين افهام گرم و پذيراي عموم جهانيان قرار گرفته آثار نثر وي را مي توان در چهار طبقه درجه بندي كرد:

۱- تاليفات ۲- مكتوبات ۳- رسائل ۴- ملفوظات

از آثارِ معتبر آنجناب كه درين زمانه در دست داريم عبارت است از:

الف- سه مجموعة مكتوب ب- چهارده رساله ج- ده مجموعة ملفوظات د- مطالب الطّالب(شرحِ آداب المريدين)

دراين مقاله سعي شده است كه مقايسه تطبيقي افكارِ متصوفانه و سبك نگارش فارسي اين دو شخصيت معروف تا جايي كه در توان باشد به وضوح تقديم داشته شود.

كليد واژه ها: احمد منيري، حسن سجزي، ملفوظات، مريدان

 

 

دکتر محمود عالم
دستیار فنی واحد اسناد تالار یادمان ویکتوریا
کلکته- هند
دست نوشته های ( آثار خطی) بنگال : مرکز میراث فرهنگی هندو – فارسی

 

چکیده

زبان فارسی در قرن ۱۳ به بنگال آمد و تا سال ۱۸۳۷ دوام یافت تا اینکه سرانجام در این سال بعنوان زبان رسمی هندوستان لغو گردید. در این محدوده زمانی طولانی ششصد ساله هزاران کتاب به زبان فارسی به رشته تحریر درآمد و دهها و صدها شاعر اشعارشان را به این زبان شیرین سرودند. در این دوران، زبان و ادبیات فارسی به نهایت شکوفایی خود رسید و میزان قابل توجهی از آثار خطی، سند، نقاشی های مینیاتور و دیگر صنایع دستی را برای بنگال به میراث گذاشت تا برایش مرکز سونار بنگلا را بوجود آورد. تهیه و گردآوری مقادیر بسیاری از آثار خطی توسط مامورین هندی و بریتانیایی باعث بوجود آمدن مجموعه کتابخانه ای شد که می تواند مرکز تحقیقاتی باشد در زمینه مطالعات آثار ادب فارسی ونه فقط در بنگال بلکه در سطح بین المللی . فهرستنویسی و طبقه بندی این مجموعه ها باعث شد که آثار ارزشمند ادبیات فارسی برای همیشه حفظ شود.

مهمترین آثار خطی فارسی را می توان در انجمن آسیایی، یادمان ویکتوریا، کتابخانه ملی و کتابخانه کاخ هازار دوواری مرشدآباد و سایر نقاط مشاهده کرد. هر چند آثار این مجموعه ها تا اندازه ای توسط فهرستنویسان این مراکز طبقه بندی شده است ولی بسیاری از آنها هنوز نیازمند طبقه بندی دقیق، مراقبت و ذخیره سازی صحیح می باشند. ولی ارزش واقعی آنها در استفاده از آنها در بررسیهای فرهنگی است. به قول معروف: " ارزش دسر، به خوردنش است ."

کلید واژه ها: بنگال، دستنوشته ها ( آثار خطی)، فارسی، فرهنگ

 

دکتر محّمد بارانی
استادیار زبان و ادبیات فارسی
دانشگاه سیستان و بلوچستان
نگاهی کوتاه به زندگی وزبان ادبی جعفری تالپور

چکیده

میرنصیرخان تالپوری متخلص به جعفری شاعر و نویسندۀ قرن ۱۳هجری درحیدرآباد سند حکومت داشت. با انگلیسی های امپریالیست جنگید و اسیر گشت و از حیدر آباد به بمبئی و کلکته فرستاده شد. مدتی همچون اسیران با او رفتار می شد و سرانجام غم غربت و دوری از خانواده در سال ۱۲۶۱ دردمدم او را از پا در آورد. او به هر دو زبان فارسی و اردو دیوان شعر دارد. اشعارش دارای سوز وحال خاصی است چرا که غم غربت و اسارت و دوری از خاندان، قدرت عاطفی زیادی به ابیاتش بخشیده است. لحن حبسیات او در مثنوی تأثرانگیز است که باوجود داشتن بحر متقارب، غم و اندوه تراژ یکی را به خواننده القا می کند. علاوه بر آن زبان شاعر ساده است و ترکیبات و عبارات و کلام او خوشاهنگ می باشد. صورت های خیالی جذاب به ویژه انواع تشبیه در سخن او دیده می شود. یکی از ویژگی های مهم سخن او سهل و ممتنع بودن کلام اوست که شباهتی به شعر فرّخی سیستانی پیدا می کند. او نویسنده ای شیوا سخن نیز بوده است. مکاتیب او از این لحاظ دارای نثری بلیغ و فصیح و استوار است که حسب حال این حاکم گرفتار را به شیوایی و رسایی نقش می زند.

 

كليد واژه ها: سند، تالپور، غربت، سهل و ممتنع، جعفري

 

دکتر گواتام چکرورتی

دانشیار گروه زبان انگلیسی دانشگاه دهلی

دهلی نو، هند

مطالعه فواید الفواد : متن ، شواهد و تاریخ

 

چکیده

حدود هفتصد سال است که فواید الفواد امیر حسن علا سجزی دهلوی در میان آثار مشابهش یعنی ملفوظات بعنوان اثری ماندگار در زمینه تصوف بحساب می آید.این اثر بر خلاف سایر آثار نوشته شده در این زمینه همچنان اعتبارش را بعنوان سندی قابل اعتماد و معتبر تاریخی دوران توقلق شاهی مربوط به تاریخ قرون وسطی هند، حفظ کرده است.

در این پژوهش من به این مساله پرداخته ام که چگونه و به چه دلیل فواید الفواد بعنوان یک سند تاریخی معتبر توانسته است بر شواهد شخصی تاریخ نگار تاثیر متقابل بگذارد و این دو همدیگر را کامل کنند. باور کلی بر این است که در تاریخ نگاری، برای اینکه بتوان به آن اعتماد کرد ، باید تاریخ نویس را حذف کرد یا نادیده گرفت ولی برعکس در فواید الفواد این حضور حسن سجزی است که اطمینان از معتبر بودن نوشته را به ما می دهد. اما حسن سجزی همچون تاریخ نگاران درباری هم عصر خویش، مانند امیر خسرو دهلوی نیست که به دلیل ارتباط نزدیکش با دربار آنچه می نویسد رسمی و دولتی باشد. در مورد سجزی، ارتباط وی با آنچه که او ثبت می کند هر چند سرشار از احساسات تاریخی اوست ولی متاثر از رابطه پیر و مرید است ( رابطه استاد و شاگرد ) و این کار از روی ایمان انجام می گیرد. من در این پژوهش خواهم کوشید تا فواید الفواد را اثری مفید در زمینه مرید – تاریخ نگار معرفی کنم که به هیچ عنوان قابل قیاس با آثاری که تماما تاریخ نویسی دولتی دوران حکومت سلطانهاست، نمی باشد.

کلید واژه ها: فواید الفواد،امیر حسن علا سجزی ، ملفوظات، تاریخ نگاری، پیر، مرید

 

 

دکتر راویندر گرگیش

استاد بخش زبانشناسی دانشگاه دهلی

دهلی نو - هند

برخی از جنبه های سخن کاوی (تحلیل گفتمان ) در فواید الفواد

 

چکیده

آسیای جنوبی از نظر زبانشناسی و فرهنگی یک ناحیه چند گرایانه یا بعبارت دیگر کثرت گرا است که در آنجا نه تنها زبانهای گوناگون آن ناحیه با هم همزیستی دارند و متاثر از همند بلکه حتی زبانهای بیگانه هم بر هم تاثیر متقابل دارند و در دورانهایی بسیار شکوفا تر و والاتر بوده اند.

ادبیات فارسی اولیه که به هندوستان آمد متاثر از عرفان و تصوف بود و مایه های عرفان و تصوف داشت. یکی از آثار مهم آن زمان فواید الفواد است که شامل گفتمانهای صوفی بزرگ شیخ نظام الدین اولیاست. این نوشته که پیام آور انسانیت و عشق و احسان است نه تنها مورد تحسین و ستایش سلاطین دهلی بلکه مورد ستایش ملتهای مسلمان و غیر مسلمان هم قرار گرفته است.این اثر، بطور غیر مستقیم، از طریق حکایت و تمثیل هم با جهان اسلام و هم با جهان هندوها ارتباط برقرار می کند.تحقیق حاضر بر عناصر تصوف و عرفان هندو – ایرانی تاکید دارد و با توجهی خاص به بررسی ترجمه انگلیسی فواید الفواد نظام الدین اولیا می پردازد.این پژوهش خواهد کوشید تا نگاهی داشته باشد بر داستانگویی ، استفاده از مدیم ( عامل ) شعر و غیره آنگونه که این عوامل در ترجمه های انگلیسی اینگونه متون از جمله فواید الفواد بکار گرفته شده اند. بیشترین توجه به ماهیت و کارکرد این عوامل در اینگونه آثار است. در تاکید بر شعر ، این بررسی ، می کوشد ساختارهای ادبی بکار رفته در آثار را ، با نگاهی به برخی از مشکلاتی که در ترجمه ها پیش می آیند، نیز به کاوش بنشیند. تلاش اصلی پژوهش در جهت بررسی میزان تاثیر متقابل سنن، آداب و رسوم هندی و ایرانی بر یکدیگر است که منجر به خلق قالبهای پرشوری در هند شد که نسلها را تحت تاثیر قرار داد و هنوز هم این تاثیر پابرجاست.

 

کلید واژه ها: زبانشناسی،گفتمان،فواید الفواد ، نظام الدین اولیا ، تصوف

 

 

دکتر مریم خلیلی جهانتیغ
دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی
دانشگاه سیستان و بلوچستان
نگاهی تازه به مثنوی جدایی نامه از میرصوبدارخان تالپور

چکیده

تمدن درۀ سند، عنوان تمدنی است که از هزارۀ سوم تا ۱۵۰۰ قبل از میلاد در درۀ رود سند و در قسمتی از شبه قاره، رونق داشته و یکی از عالی ترین و نخستین تمدن های جهان محسوب می شود. این تمدن بوسیلۀ اکتشافاتی که از ۱۹۲۲ م به بعد در موهنجو دارو درهاراپا به عمل آمده کشف شده و این دو مکان مراکز اصلی درۀ سند و شهرهای عمدۀ آن بوده اند.

این تمدن از آغاز تاکنون هنرمندان، نویسندگان، دانشمندان و شاعران و عارفان بسیاری را به جامعۀ انسانی تحویل داده است که یکی از آنان میرصوبدارخان تالپور فرزند و ولیعهد میر فتحعلی خان- فاتح سند- بود. او در سال ۱۲۱۷ هجری برابر با ۱۸۰۲ میلادی ساعتی پیش از مرگ پدر به دنیا آمد و در سال ۱۲۶۲ هجری برابر با ۱۸۴۶ میلادی در حالی که فقط ۴۴ سال داشت در نهایت ناگواری در تبعیدگاه خود کلکته دارفانی را وداع گفت. وی صاحب چندین مثنوی به سبک مثنوی های نظامی شاعر قرن ششم ایران است. مثنوی جدایی نامه که در سال ۱۲۶۰ هجری سروده شده همان گونه که از نام آن بر می آید داستان جدایی او از زادگاه اوست و در بحر متقارب یعنی «فعولن فعولن فعولن فعل» سروده شده که وزنی حماسی است و شاهنامۀ فردوسی، حماسۀ بزرگ ملت ایران نیز در همین بحر عروضی سروده شده است. من نام این اثر یعنی جدایی نامۀ میرصوبدار خان را«حماسۀ غم» می گذارم و در این مقاله به نقد و بررسی آن می پردازم.

کلید واژه ها: سند، میرصوبدارخان، جدایی نامه، تکرار، هجران

 

دکتر غلام محمد لاکو

استاد گروه تاریخ عمومی

دانشگاه جامشورو سند- پاکستان

روابط ایران – سند در دوران تالپورها

 

چکیده

روابط سند و ایران به دوران تاریخی دره بین النهرین بر می گردد. این روابط موجب بوجود آمدن وابستگی های شدید فرهنگی و اقتصادی بین این دو ملت با فرهنگ گردید .مورخین بطور مشخص نشان داده اند که قبل و بعد از ظهور اسلام، سند و ایران چنان از این روابط عمیق دوستانه بهره بردند که حتی اثرات آن تقریبا بر تمامی فعالیتهای بشری تاثیر گذاشت.

در طول زمانی بین سالهای ۱۷۸۳ میلادی تا ۱۸۴۳ سند توسط میرهای تالپور حکومت می شد و همزمان با آن در ایران دودمان قاجار حکم می راند. تحقیق اخیر لیست دقیقی از پادشاهان و حاکمان این دو سلسله را برمی شمارد و نگاه روشنگرانه ای دارد برروابط سیاسی و دیپلماتیک بین سند و ایران در این دوران تحولات و چالشهایی هم که در سطح بین المللی در این دوران رخ داده است مورد بررسی قرار گرفته است.

بر پایه آثار تاریخی موجود، تجزیه و تحلیل کاملی از جنبه های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی نیز بعمل آمده است.این اولین پژوهش جدی در این زمینه است که ، با توجه به جمع آوری مطالب بسیار ارزشمند تاریخی ، می تواند گام موثری در جهت پژوهشها و بررسیهای بیشتر در آینده باشد.

کلید واژه ها: دوران تالپور ، ایران ، سند ، سیاست ، اقتصاد،جوامع

 

 

دکتر گیتی موسی پور
استادیار زبان و ادبیات انگلیسی
دانشگاه سیستان و بلوچستان
مروری بر تمدن هاراپا: راز زبان

 

چکیده

مطالعه فرهنگ و تمدن جهان نه تنها مورد توجه باستان­شناسان و تاریخ نویسان بوده بلکه برای هر انسانی دارای شگفتیها و جذابیت­های بسیاری است.تمدن هاراپا از فرهنگی غنی برخوردار بوده و بعنوان یکی از بزرگترین تمدن­های باستانی است که نقش بسزایی در پیشبرد تمدن­ جهان داشته است.  نمونه­هايی از زبان و شیوه­های ارتباطی مردم هاراپا به شکل گفتاری و نوشتاری توسط محققان ارایه شده که تا کنون کوشش­های علمی نتوانسته به دلیل برخی مشکلات به نحوی شایسته رمزگشایی نماید و همچنان بشکل یک راز باقی مانده است.نویسنده در مقاله حاضر، ابتدا به معرفی تمدن هاراپا پرداخته و سپس به بررسی مقوله زبان و سیستم ارتباطی آن دوره خواهد پرداخت.

کلید واژه ها: تمدن، هاراپا، شیوه­های ارتباطی، زبان، باستان­شناسی.

 

 

دکتر شیخ اشتیاق احمد
دانشگاه جواهر لعل نهرو
دهلی نو، هند
اميران، شاگردان نظام الدين اولياء

 

چکیده

اميرحسن سجزي(۱۲۷۲-۱۳۶۰م) و امير خسرو دهلوي(۱۲۵۳-۱۳۲۵م)، دو تن از شاگردان مشهور شيخ نظام الدين اولياء(۱۲۳۸-۱۳۲۵م) بودند، هر دو از مريدان خاص وي و هر دو وابسته به دربار دهلي بوده، در دربار شاهزاده محمد ملقب به خان شهيد به عنوان نديم خاص اوحضور داشتند.

هر دو در محضر شيخ نظام الدين اولياء درس گرفتند و دل به عشق او بستند، تا آنجا که در وصف مراد خود يکي افضل الفوائد و ديگري فوائد الفواد را نوشت.

هر دو اين آثاردر ملفوظات شيخ نظام الدين اوليا مي باشند، و آن مجموعه اي است از اقوال شيخ و در آن احوال مريدان خاص را که اغلب اوقات با شيخ مصاحبت مي داشتند ذکر نموده است.

در اين گزارش به چگونگي نگارش اين دو اثر خواهيم رسيد، آيا امير خسرو تحت تاثيرامير حسن سجزي به نگارش افضل الفوائد اقدام کرده است؟ اگر اينگونه بوده است اين تاثير تا چه حد بوده است؟و فوائد الفواد در اين امر چه نقشي داشته است؟ اوضاع سياسي و اجتماعي عصر بر اين اثر چه تاثيري داشته است؟ و ساير موارد نيزدر اين مقاله بررسي خواهند شد.

كليد واژه ها: اميرحسن، اميرخسرو، فوايدالفؤاد، نظام الدين اوليا

 

 

 

دکتر محمد مهدی توسلی
استادیار گروه باستان شناسی
دانشگاه سیستان و بلوچستان
تاریخ نگاری فارسی در سند دوران تیموریان

 

چكيده

هند در زمان تيموريان آبادان شد و به بالاترين سطح فعاليتهاي فرهنگي و ادبي خود رسيد. دربار تيموريان محلي براي گردآمدن نويسندگان و شاعران از سراسر شبه قاره و خارج از هند شد. در خلال دوران فرمانروايان شايسته اين سلسله، مانند همايون، اكبر، جهانگير و شاه جهان، هند گسترش يافت و بسيار قدرتمند و با عظمت شد بگونه يي كه اكثر شهرهاي آن محلي امن براي رشد و فرهنگ و ادب شد. بزودي اين مكانها هنرمندان و نويسندگان و شاعران و معماران و دانشمندان و نيز عارفان و عالمان هر ديار را به خود جلب كرد و آنها از ايران و ساير كشورهاي همسايه به هند مهاجرت كردند. آنها در سرزمين جديد به گرمي پذيرفته و به مشاغل عالي گماشته شدند. بخصوص در دوران آخرين و بزرگترين امپراتور اين سلسله يعني اورنگ زيب، كه به عنوان حامي هنر و ادب شناخته شده است، هند به بالاترين شكوه خود رسيد.

يكي از فنون برجسته در زمان تيموريان، فن تاريخنگاري بود كه در عين حال از سرگرميهاي دربار و شاهزادگان محسوب مي شد. زبان و ادب فارسي در شبه قاره بخاطر توجه دربار گسترش يافت و اندك اندك پيشرفت كرد. شاهان و وزيران آنها علاقه مند به شعر فارسي و به همان اندازه به تاريخنگاري فارسي بودند و به اين هنرها عشق مي ورزيدند. بنابراين تاريخنگاران كارهاي بزرگ و با ارزشي انجام دادند.

از طرف ديگر، بخش جنوب غربي هند به نام سند تاريخي بود كه در طي سده هاي ميانه در تاريخنويسي فارسي دنباله رو تيموريان بود و آثار بزرگي در آنجا نيز پديد آمد. اينها همه منابع مهم تاريخ اين منطقه هستند كه نه تنها براي درك بهتر تاريخ شبه قاره در دوران اسلامي اهميت دارند بلكه براي درك شرايط اجتماعي و فرهنگي آن دوره بسيار مهم هستند. از اين جهت اين مقاله تلاش دارد تا با بحث و بررسي ۱۷ متن از اين منابع مهم و موثق، امتياز و برتري آنها را برجسته تر نمايد.

کلید واژه ها: هند، تیموریان، تاریخ نگاری فارسی، سند، ایران